سید محمود حسابی (زاده ۳ اسفند ۱۲۸۱ در تهران – درگذشت ۱۲ شهریور ۱۳۷۱ در ژنو) با نام اصلی محمود خان میرزا حسابی فیزیکدان، سناتور، یکی از وزیران آموزش و پرورش در زمان سلطنت پهلوی و بنیانگذار فیزیک دانشگاهی در ایران و از مشاهیر ایران زمین بودند.
زندگینامه
سید محمود حسابی در ۳ اسفند سال ۱۲۸۱ (۱۳۲۱ ه. ق) در تفرش از پدر و مادر تفرشی زاده شد. پدرش سیدای دوری از میهن، در مدرسه کشیش‌های فرانسوی آغاز کرد. در همان زمان تعلیمات مذهبی و ادبیات فارسی را نزد مادرش فرا می‌گرفت. او قرآن و دیوان حافظ را از حفظ می‌دانست. او همچنین بر کتب بوستان سعدی، گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی و منشات قائم مقام فراهانی اشراف کامل داشت. حسابی با شعر و موسیقی سنتی ایران و موسیقی کلاسیک غرب به خوبی آشنا بود. او در نواختن ویولن و پیانو مهارت داشت. وی در چند رشته ورزشی نیز موفقیت‌هایی کسب کرد، از جمله کسب مدرک نجات غریق در رشته شنا در دوران نوجوانی در بیروت.
همچنین وزارت راه و ترابری جمهوری اسلامی ایران یکی از کشتی‌های ناوگان ایران را به نام محمود حسابی نام گذاری کرده‌است.
تحصیلات
شروع تحصیلات متوسطه او همزمان با آغاز جنگ جهانی اول و تعطیلی مدارس فرانسوی زبان بیروت بود. از این رو به مدت دو سال در منزل به تحصیل پرداخت. پس از آن در رشته مهندسی راه و ساختمان از دانشکده فرانسوی مهندسی در بیروت فارغ‌التحصیل شد. در آن دوران با اشتغال در نقشه‌کشی و راه‌سازی، به امرار معاش خانواده کمک می‌کرد.
حسابی در دانشگاه سوربن فرانسه، در رشتهٔ فیزیک به تحصیل و تحقیق پرداخت. در سال ۱۹۲۷ میلادی در سن ۲۵ سالگی دانشنامه دکترای فیزیک خود را، با ارائهٔ رساله‌ای تحت عنوان «حساسیت سلول‌های فتوالکتریک»، با درجه عالی دریافت نمود.
1. لیسانس مهندسی راه و ساختمان از دانشگاه فرانسوی بیروت (۱۳۰۱ ه. ش)
2. دکتری فیزیک از دانشگاه سوربن فرانسه (۱۳۰۵ ه. ش)
مناصب سیاسی
در زمان حکومت سلطنت پهلوی، حسابی یک سناتور انتصابیِ شهر تهران در دوره‌های اول، دوم و سوم مجلس سنای ایران بود. وی همچنین وزیر آموزش و پرورش کابینه محمد مصدق در سال‌های ۱۹۵۱–۱۹۵۲ بود.
فعالیت‌های شغلی و اجتماعی
حسابی با وجود امکان ادامه تحقیقات در خارج از کشور، به ایران بازگشت و به پایه‌گذاری علوم نوین و تأسیس دارالمعلمین و دانشسرای عالی، دانشکده‌های فنی و علوم دانشگاه تهران، نگارش ده‌ها کتاب و جزوه و راه‌اندازی و پایه‌گذاری فیزیک و مهندسی نوین پرداخت.
اقدامات علمی و اجرائی
اولین نقشه‌برداری فنی و تخصصی کشور (راه بندرلنگه به بوشهر)
اولین راه‌سازی مدرن و علمی ایران (راه تهران به شمشک)
پایه‌گذاری اولین مدارس عشایری کشور
پایه‌گذاری دارالمعلمین عالی (دانشسرای عالی)
ساخت اولین رادیو در کشور
راه‌اندازی اولین آنتن فرستنده در کشور
راه‌اندازی اولین مرکز زلزله‌شناسی کشور
راه‌اندازی اولین رآکتور اتمی سازمان انرژی اتمی کشور
راه‌اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران
محاسبه و تعیین ساعت رسمی ایران
پایه‌گذاری اولین بیمارستان خصوصی در ایران، به نام بیمارستان گوهرشاد
شرکت در پایه‌گذاری فرهنگستان ایران و ایجاد انجمن زبان فارسی
تدوین اساسنامه طرح تأسیس دانشگاه تهران
پایه‌گذاری دانشکده فنی دانشگاه تهران
پایه‌گذاری دانشکده علوم دانشگاه تهران
پایه‌گذاری شورای عالی معارف
پایه‌گذاری مرکز عدسی سازی اپتیک کاربردی در دانشکده علوم دانشگاه تهران
پایه‌گذاری بخش آکوستیک در دانشگاه و اندازه‌گیری فواصل گام‌های موسیقی ایرانی به روش علمی
پایه‌گذاری انجمن موسیقی ایران و مرکز پژوهش‌های موسیقی
پایه‌گذاری و برنامه‌ریزی آموزش نوین ابتدایی و دبیرستانی
پایه‌گذاری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران
پایه‌گذاری مرکز تحقیقات اتمی دانشگاه تهران
پایه‌گذاری سازمان انرژی اتمی ایران
پایه‌گذاری اولین رصدخانه نوین در ایران
پایه‌گذاری مرکز مدرن تعقیب ماهواره‌ها در شیراز
مشارکت در پایه‌گذاری مرکز مخابرات اسدآباد همدان
پایه‌گذاری کمیته پژوهشی فضای ایران
ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی کشور (در ساختمان دانشسرای عالی در نگارستان دانشگاه تهران)
تدوین اساسنامه و تأسیس مؤسسه ملی استاندارد
تدوین آیین‌نامه کارخانجات نساجی کشور و رساله چگونگی حمایت دولت در رشد این صنعت
پایه‌گذاری واحد تحقیقاتی صنعتی سعدایی (پژوهش و صنعت در الکترونیک، فیزیک، فیزیک اپتیک، هوش مصنوعی)
راه‌اندازی اولین آسیاب آبی تولید برق (ژنراتور) در کشور
ایجاد اولین کارگاه‌های تجربی در علوم کاربردی در ایران
ایجاد اولین آزمایشگاه علوم پایه در کشور
تأسیس واحد تحقیقاتی صنعتی سعدایی (۱۳۶۱)
تشکیل و ریاست کمیته پژوهشی ایران ۱۳۶۰
جوایز و افتخارات
۱۳۴۹ - دریافت عنوان «استاد برجسته دانشگاه تهران»
۱۳۶۵ - برگزاری کنفرانس سالانه فیزیک ایران در ۱۳۶۵ در گرامی داشت محمود حسابی
نشان لژیون دونور فرانسه
طرح تأسیس دانشگاه تهران
حسابی نخستین رئیس دانشکده فنی، پس از تأسیس دانشگاه تهران بود. در مورد نقش محمود حسابی در تأسیس دانشگاه تهران عقاید مختلف و متفاوتی وجود دارد و برای نمونه علی اکبر سیاسی در کتاب خود با نام گزارش یک زندگی طرح تأسیس دانشگاه تهران را به‌طور کامل توضیح می‌دهد و مشخص می‌شود که محمود حسابی هیچ نقشی در تأسیس دانشگاه تهران نداشته‌است.
ضیاء موحد در مصاحبه‌ای ادعای نقش محمود حسابی در تأسیس دانشگاه تهران را کذب محض می‌داند. دربارهٔ محمود حسابی غلوهای بسیار شده‌است، این غلوها در حدی است که عده‌ای از مقامات ایران تقاضا کرده‌اند نام ایشان را از کلیه مکان‌ها و مؤسسات برداشته شود. هیچ سندی وجود ندارد که محمود حسابی شاگرد انیشتین بوده‌است، به احتمال بسیار زیاد ایشان حتی یک ساعت هم شاگرد انیشتین نبوده‌است. محمود حسابی هیچ تعریفی هم از جهان سوم نکرده‌است. تعریفی که پایشان نسبت می‌دهند اولین بار توسط محمدحسین پاپلی یزدی استاد دانشگاه تربیت مدرس که مدتی در دانشگاه سوربن تدریس می‌کرده‌است در فصلنامه تحقیقات جغرافیایی شماره ۶۱ تابستان ۱۳۸۰ چاپ شده‌است.
درگذشت
محمود حسابی در ۱۲ شهریور سال ۱۳۷۱ هجری شمسی در بیمارستان دانشگاه ژنو درگذشت. آرامگاه (خانوادگی) وی در شهر تفرش قرار دارد.
موزه پروفسور حسابی
اندک زمانی پس از مرگ حسابی در سال ۱۳۷۲، خانه او تبدیل به موزه‌ای شد که در آن وسایل شخصی، مدارک علمی و تحصیلی، نشان‌ها و تقدیرنامه‌ها و عکس‌های قدیمی و متن نطق‌ها و نوشته‌ها در آن به نمایش گذاشته شده‌است. این موزه در خیابان تجریش، خیابان مقصودبیک قرار دارد. که در گذشته چهارراه حسابی نامیده می‌شد.
بحث پیرامون جایگاه علمی فرهنگی
پس از مرگ حسابی، در رسانه‌های ایران مطالبی غلوآمیز در خصوص آثار و جایگاه علمی وی و ارتباط وی با دانشمندانی چون آلبرت اینشتین منتشر شده‌است که مورد انتقاد برخی قرار گرفته‌است. از این مطالب می‌توان برای نمونه به طرح مسائل بدیهتاَ نادرستی همچون: «همکاری و ارتباط وی با آلبرت اینشتین و مقاله مشترک آن دو»، «تنها شاگرد ایرانی اینشتین بودن»، «بزرگترین فیزیکدان ایران بودن»، «مرد علمی سال بودن»، «دارا بودن نظریه‌ای نوین و اثبات شده در علم فیزیک» و «تحصیل همزمان و تخصص در رشته‌های مختلف» اشاره کرد. همچنین دیدگاه وی دربارهٔ زنان (مانند الزام مادرش به حجاب کارکنان درمانگاه گوهرشاد و امتناع از اعطای بورس تحصیلی به آلنوش طریان) نقد شده‌است.
ایرج حسابی فرزند محمود حسابی در مصاحبه‌ای به مکاتبات پدرش با فیزیکدان زن فرانسوی و برنده نوبل فیزیک بنام دکتر لولا اشاره می‌کند درحالیکه تاکنون تنها دو فیزیکدان زن موفق به دریافت نوبل فیزیک شده‌اند که درمیان آن‌ها نام چنین شخصی وجود ندارد.
برخی از چهره‌های دانشگاهی مانند رضا منصوری مهدی زارع و ضیاء موحد مبالغه دربارهٔ او را نکوهیده‌اند. برخی نیز مانند مهدی گلشنی ضمن نکوهش غلوهای زیاد دربارهٔ وی و البته نکوهش نقدهای تند، وی را فیزیکدانی متفکر دانسته‌است. ناصر مقبلی، استادیار و دستیار محمود حسابی نیز، خدمات حسابی را در پیشرفت و به روز کردن سپهر علمی ایران بسیار ارزنده شمرده و تلاش برای حفظ یاد او را درست می‌داند.
ایرج حسابی پسر محمود حسابی این نقدها را رد کرده‌است. وی در مصاحبه‌ای گفته‌است که پدرش هیچ عکسی با آلبرت اینشتین ندارد.
آثار
آثار به جای مانده از محمود حسابی در زمینه‌های فیزیک، زبان فارسی و پژوهش‌های فرهنگی شامل ۲۱ کتاب و مقاله‌است. برخی از مهم‌ترین آثار وی عبارتند از:
کتابها
- کتاب‌های فیزیک دبیرستان ۱۳۱۸
- کتابی در تفسیر امواج دوبر در شش رساله، دانشگاه تهران ۱۹۴۶
- کتاب دیدگانی فیزیک دانشگاه تهران ۱۳۴۰
- کتاب قانون تأسیس دانشگاه تهران، ۱۳۱۲
- کتاب نام‌های ایرانی، ۱۳۱۹
- کتاب آیین‌نامه امور مالی دانشگاه تهران، ۱۳۳۳
- کتاب دیدگانی فیزیکی، دانشگاه تهران، ۱۳۴۰
مقاله‌ها
- مقاله ذرات پیوسته، در نشریه آکادمی علوم آمریکا ۱۹۴۷
- مقاله اثبات نظری بیشتر بودن جرم ذرات شارژ شده به وسیله نور نسبت به الکترون (پیشنهاد تفسیر قانون جاذبهٔ عمومی نیوتون و قانون میدان الکتریکی ماکسول)، گزارش نشریه انجمن فیزیک آمریکا ۱۹۴۸
- مقاله مدل ذرات بی‌نهایت گسترده، نشریهٔ فیزیک فرانسه ۱۹۵۷
- «وندها و گهواژه‌های فارسی» ۱۳۶۸
- «فرهنگ حسابی» (انگلیسی به فارسی) ۱۳۷۲
منبع: ویکی پدیا